Алғашқы Әзербайжан ағартушысы

А.Бакыханов 1794 жылы Баку ханы II Мырза Мұхаммедтің отбасында дүниеге келген. Бакыхановтың балалық шағы отаршылдық пен Әзербайжан хандықтарының өзара алауыздығына ұласқан аласапыран дәуірге тұспа-тұс келді. Ол туралы өз өмірбаянында: «Мен жеті жасымнан бастап әріп танып, оқи бастадым, бірақ үздіксіз соғыстардың салдарынан он жыл бойы парсы тілінен өзге ештеңе үйрене алмадым», - деп жазды.

Аббақұлы-аға дүниеге келмей тұрғанда әкесі II Мырза Мұхаммед хан мен ағасы Мұхаммедқұли хан арасында билік үшін күрес басталып, нәтижесінде II Мырза Мұхаммед ханның жеңілуімен аяқталған еді. Әзербайжандағы хандықтардың әлсіреуі Баку хандығын Ресей патшалығының құрамына кіруін жеделдеткен оқиғалардың бірі болды.

Осындай қиыншылықтарға қарамастан ол 1801 жылы Маштагада сауат ашып, 1803 жылы Амсар ауылында білімін жалғастырады. Ел ішіндегі саяси қозғалыстар саябырсып, отбасы Губа қаласына қоныс аударған соң, бар уақытын араб тілі мен өзге де білім салаларын үйренуге арнайды. Оның араб-парсы тілдерін жетік меңгеруі келешекте көрнекті ғалым болып қалыптасуына себеп болды.

Патша үкіметі тұсында, яғни 1820 жылы Кавказ корпусында әскери салада қызмет етті. Кейін бас қолбасшының кеңсесінде шығыс тілдерінің аудармашысы қызметіне тағайындалып, полковник дәрежесіне дейін көтерілді.

1826-1829 жылдары әскери дипломат ретінде Иран-Түркия арасындағы соғысқа және Түрікменчайдағы бейбіт келіссөздерге қатысты. Әскери салада жүріп, дарынды дипломат, кәнігі аудармашы ретінде бірқатар маңызды мәселелердің тиімді шешілуіне ықпал етті. Бакыханов жайында Кавказдағы орыс әскери қолбасшысы А.Паскевич өз хатында: «Мен оның дипломатиялық саладағы жоғары іскерлік қабілеті мен асыл қасиетіне куә болдым. Әсіресе, оның Иран мен Ресей қарым-қатынасындағы қызметіне дән ризамын. Сондықтан Бакыханов қызметін әрі қарай жалғастыра беруі қажет деп шештім», - деп жазды.

 А.Бакыханов Тифлисте қызмет еткен жылдары орыс тілін жетілдірді, Еуропа әдебиетінің үздік шығармаларын аударды. Бұл кезеңде оның ағартушылық идеялары жан-жақты дамып, шығармалары кеңінен таныла түсті. Ол көрнекті әзербайжан ақындары М.Ф.Ахундов, М.Ш.Вазех және көрнекті грузин ағартушылары Г.Орбелиани, Чавчавадзе, Н.Бараташвилимен, дарынды поляк ақыны Т.Л.Заблоцкиймен, орыс ақыны Ю.Полонскиймен танысты, француз саяхатшысы Граф Сюзан, неміс ғалымы Карл Кох сынды тұлғалармен кездесіп, пікірлесті. 1833 жылы Ресейдің Мәскеу, Петербург қалаларын аралап, Латвия, Литва, Польша, Украина елдерінде болып, көрнекті ғалымдармен, ақын-жазушылармен, өнер қайраткерлерімен кездесті. Варшавада жарты жылдан астам уақыт тұрып, әзербайжан жазушысы Исмаил-бек Куткашенскиймен кездесті. Көрнекті грузин драматургі Г.Эриставимен және әйгілі орыс ақыны Пушкиннің қарындасы О.С.Павлищевамен жақын араласты. 
1834 жылы Варшавадан елге оралып, кейін көп ұзамай қызметтен бас тартып, Губаға қоныс аударды. Бұл кезде оның дүниетанымында жаңа көзқарастар қалыптасты. Себебі, Әзербайжандағы отарлық езгі ақынның жанына қатты батқан еді. Ол ел ішіндегі көтерілістердің себеп-салдары шамадан тыс алым-салықтар екенін ашық айтты. Әзербайжан билеуші топтарының, хандары мен бектерінің құқығына нұқсан келтіретін Патша үкіметінің ережелеріне наразылық танытып, сынады. Әзербайжан халқының тағдырына жанашырлық танытып, бірқатар маңызды бастамаларға жетекшілік етті. 1843 жылы Оңтүстік Кавказдағы жоғарғы мұсылман қоғамының жеке құқықтары туралы ережені әзірлеу жөніндегі арнайы комитеттің жұмысына араласты.
    Ғалымның өз естелігінде жазылғандай саяхат-сапарлары барысындағы кездесулер оның тәжірибесі мен білімін жетілдіруге айрықша ықпал етті. Ғалым осы сапарларында Кавказ тарихы мен мәдениеті, этнографиясы мен географиясы жайында көптеген құнды деректер жинақтады. Осылайша, ұзақ жылғы ғылыми ізденісінің нәтижесінде «Гүлстан-и Ирам» (Кавказдың шығыс бөлігінің тарихы) атты іргелі кітабы жарық көрді. Ғалым аталған еңбегін жазу барысында Геродот, Страбон, Плутарх сынды ежелгі авторлар мен грузин, парсы, араб, орыс және түркі тілдеріндегі ортағасырлық шығармаларға сүйенді. Сонымен бірге, әдеби ескерткіштер мен эпиграфиялық материалдарды, көнекөз қариялар аузынан жазып алған аңыз-әңгімелерді де тиімді қолдана білді.

Оның «Гүлстани-и Ирам» еңбегінде Әзербайжан хандықтарының пайда болуы, олардың арасындағы феодалдық қайшылықтар туралы бай тарихи деректер қамтылған. Атап айтқанда, Губа билеушісі Фатали ханға қатысты және орыс-әзербайжан қарым-қатынастары туралы деректер қамтылған. 
Ғалым осы зерттеуі арқылы әзербайжанның байырғы тұрғындарының тарихына, Араб үстемдігіне қарсы Бабек бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа, Моңғол кезеңіндегі басты оқиғаларға, Ширваншах, Қарақойлы, Аққойлы мемлекеттерінің құрылуына тоқталады. Түйіндей айтқанда көне дәуірден 1813 жылға дейінгі аралықтағы Кавказ өңірінің тұтас тарихына ғылыми шолу жасайды.  
Ғалымның «Гүлстан-и Ирам» шығармасы сол тұстағы ғылыми қауымдастық тарапынан жоғары бағаланды. Тіпті, I Николай патша аталған шығармасы үшін Бакыхановқа 800 рубль күміс ақша тағайындап, қолжазбаны Ғылым академиясының қарауына ұсынады. Ғылыми кеңеске қатысқан М.Броссе мен Б.Дорн сынды атақты академиктер бұл шығарманы «Ғылымды алға жетелейтін еңбек», деп жоғары баға берді. Алайда, Патша үкіметі қазына есебінен жариялауға рұқсат бермеді. Осыдан кейін қолжазбаның кейбір тараулары мерзімді басылымдарда жарияланып, тек араға жылдар салып, 1926 жылы орыс тілінде толық нұсқасы жарық көрді. Ал, 1951 жылы әзербайжан тілінде, 1991 жылы Бакуде академик З.Буниятовтың редакторлығымен Грузия Ғылым академиясының қолжазбалар институтында сақталған орысша аударма нұсқасы басылып шықты.

 Әзербайжанда Бакыхановтың қолтаңбасы қалмаған ғылым саласы кемде-кем. Ол тарих ғылымынан өзге география, этнография, астрономия, философия, педогогика, археология салаларында да қалам тартып, іргелі еңбектер жазып қалдырды. Каспий жағалауына жақын маңнан Чираккале («Шырақ қала») сынды генуялық немесе венециялық бірнеше бекініс-қамалдар мен өзге де археологиялық ескерткіштерді зерттеп, Әзербайжандағы археология ілімінің қалыптасуына игі әсер етті.

Сонымен бірге ол Американың ашылу тарихына арналған – «Кашф әл-Карайб» атты кітабын жазды. Бұл әлемдік ғылымға үлес қосқан үздік туындылардың қатарынан орын алды. Екі бөлімнен тұратын бұл еңбектің бірінші тарауында Христофор Колумбтың Американы ашуы туралы оқиғалар қамтылса, екінші бөлімі Солтүстік және Оңтүстік Америка елдерін сипаттауға арналды.

Ғалымның бұдан өзге «Асрар әл-Малакут» («Аспан әлемінің құпиялары») атты астрономиялық еңбегі бар. Мұнда әйгілі астроном Коперниктің ғана емес, Ньютон, Кеплер, Галилей сынды көрнекті еуропалық астрономдардың да еңбектерін терең зерттейді.

 Аббасқұлы Бакыханов ақын әрі аудармашы ретінде әдеби шығармалары арқылы әзербайжан әдебиетіне жаңа леп әкелді. Ол Губа қаласында ақындар мен поэзия әуесқойларынан құралған «Гүлстан» атты әдеби мәжіліс ұйымдастырып, «Кудси» (мағынасы – текті, таза) деген бүркеншік есіммен өлеңдер жазды, мысалдар аударып, көркем шығармамен айналысты.

Ақын шығармаларының негізгі сюжеті шынайы өмірден алынған ағартушылық идеяға негізделді. Кітаптың алғашқы бөлімі «Ахлақи-философиялық нақылдар» деп аталады. Бұл еңбекті өзінің «Мінез-құлықты тәрбиелеу» деген шығармасындағы ой-пікірлерінің қысқаша тұжырымы деуге болады. Ойшыл осы еңбегі арқылы келешек жастарға арнап 103 қысқа насихат жазып қалдырды.

Ойшыл «Насихат кітабы» шығармасында қоғам, отбасы, адами құндылықтарға құралған шығармалары арқылы үлкендерді құрметтеуге, ата-ананы сыйлауға, өтірік пен мақтаншақтық тәрізді жаман әдеттерден аулақ болуға шақырды. Бакыхановтың тәрбиелік тағылымы, рухани ұстанымы Абайдың «Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ», деген өлең жолдарындағы тәрбиелік ой-тұжырымымен ұштасады. Сол сияқты, әзербайжан ақынының: «Сенбе өзгеге, бауырың болсадағы», деп басталатын өлеңі мен қазақтың бас ақынының: «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, еңбегің мен ақылың екі жақтап!», деген өлең жолындағы адамның кез келген сәтте өзіңнің «Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» арқылы қиындықтан жол таба білуге шақыратын тағылымынан көп сәйкестік аңғарылады.

Аббасқұлы Бакыханов «Түлкі мен қой», «Қасқыр мен ұлу», «Адасқан мақтаныш» секілді түркі халықтары әдебиетінің алтын қорына енген әзербайжан ертегілерін жазды. Сол сияқты, ақынның «Тифлис» (өлең), «Есек пен Бұлбұл» (мысал, аударма), надандықты әшкерелейтін әрі әлеуметтік сатираға негізделген «Тебриз тұрғындарына үндеу» сынды бірқатар аудармалары мен шығармалары бар. Бакыхановтың мысалдар аударып, жалынды жырлар жазу арқылы ұйқыда жатқан халқының ой-санасын серпілтіп, жігерін жануға арналған ағартушылық әрекеті Алаш арыстары Міржақып Дулатұлының «Оян, қазақ», деген ұранымен, Ахмет Байтұрсынұлының «Маса» болып қалың қазақты оятқан, қараңғы қапастан құтқармақ болған асыл мұратымен үндеседі. 
Әзербайжандағы ағартушылық кезеңінде Бакыханов бастамаларының маңызы арта түсті. 1832 жылы ол Үкіметке Мұсылман училищесін құру жөнінде жоба әзірлеп, ұсынды. Бұл жобада балаларға білім берудің әдіс-тәсілдері, оқу құралдары, жатахана мен мектеп қызметкерлерінің саны мен қызметіне дейін нақтылап жазады. Бакыхановтың бұл жобасы іс жүзінде қолдау таппағанымен, 1887 жылы Ғ.Махмудбеков пен С.М.Ганизаде бастамасымен ашылған орыс-әзербайжан мектебінің құрылуына жол ашты. Сол сияқты, 1869 жылы Әзербайжанның Шамахи қаласында жаңа үлгідегі алғашқы жәдиттік мектептің құрылуына, кейіннен осы жәдит ұғымының Анадолы, Еділ-Жайық пен Түркістан өлкелеріне таралуына, И.Гаспралы, А.Байтұрсынұлы, А.Авлони, А.Фитраттардың жетекшілігімен жәдиттік білім беру жүйесінің пайда болуына С. Ширвани, Ш.Маржани, Г.Курсави сынды ағартушылармен бірге Аббасқұл-аға Бакыхановтың да рухани ықпалы болғаны анық. 
Энциклопедиялық білімі мен өміршең идеялары арқылы тәлім-тәрбие, ғылыми мол мұра қалдырған ғұлама ғалым Аббасқұл-аға Бакыхановты тек Әзербайжанның ғана емес, күллі түркі жұртына ортақ  ағартушы деуге толық негіз бар. Себебі ол ұшан-теңіз ізденістері арқылы әзербайжан халқының мыңжылдық тарихын зерттеді. Ғалымның «Парсы грамматикасы» еңбегі ғылыми қауымдастық пен Үкімет тарапынан жоғары бағаланып, парсы тілін оқытудың бағдарламасына енгізілді. Ал, ғалымның «Гүлстан-и Ирам» тарихи еңбегі күні бүгінге дейін жиі сілтеме жасалатын аса құнды шығармалар қатарына кіреді. А.Бакыхановтың тұлғалық болмысы, ғылыми мирасы өзінен кейінгі тарихшы, шығыстанушы ғалымдардың бағдар берер темірқазығына айналды.

Сондықтан атақты шығыстанушы, академик Зия Буниятов: «Бакыхановтың жан-жақты білімі мен энциклопедиялық таланты әзербайжан тарихшыларының қазіргі буынына үлгі болуы тиіс», - деп жоғары бағалап, өсиет еткен етті.

Аббасқұлы-аға Бакыханов 1847 жылы қажылықтан елге қайтып келе жатқанда Мекке мен Медине қаласы маңында мәңгілікке көз жұмды. Оның құрметіне туған ауылы Эмираджанда ескерткіш бюст орнатылып, өзі дүниеге келген үйдің қабырғасына мемориалдық тақта тұрғызылды.

Әзербайжан мен туыстас елдерде Аббасқұлы-аға Бакыхановтың ғылыми мұраларына байланысты ғылыми зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды. Арнайы көркем фильмдер мен картиналар салынды. Мысалы, суретші Мурад Ашрафмурадтың «Бакыханов пен Грибоедов» (1958-1959) картинасы ақынның құрметіне салынған. Сонымен бірге, Әзербайжан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы жанындағы Тарих институтына Аббасқұлы-аға  Бакыхановтың есімі берілген.

 

Нұрболат Бөгенбаев
Түркі Академиясының  
сарапшысы PhD, түрколог