Қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастыру деңгейіміз қандай?

Бұл қоғамның құқыққа деген көзқарасын қалыптастырып, жеке тұлғалар мен топтардың құқықтық қатынастардағы мінез-құлқын анықтайды. Әрбір қоғамның құқықтық мәдениетінің деңгейі оның жалпы дамуымен тығыз байланысты. Қазақстан үшін құқықтық мәдениет тек қана заңдарға құрметпен қарауды ғана емес, сонымен бірге қоғамның демократиялық құндылықтарын, азаматтық құқықтарды, әділеттілік пен құқықтық теңдікті қамтамасыз етуге деген ынта-жігерін білдіреді. 

Осыған орай бұл мақалада Қазақстандағы құқықтық мәдениеттің қалыптасу деңгейі және оның мәселелері мен даму жолдары жөнінде қарастыру оқырмандар үшін маңызды деп есептедім.

Құқықтық мәдениеттің қалыптасуы. Құқықтық мәдениет қоғамда екі негізгі деңгейде қалыптасады: алғашқы деңгейде — адамдардың құқыққа қатысты жеке ұстанымдары мен түсініктері, ал екінші деңгейде — мемлекеттік және қоғамдық институттардың құқықтық нормаларға қатысты көзқарастары мен іс-әрекеттері. 

Құқықтық мәдениеттің қалыптасуында маңызды рөл атқаратын төмендегідей факторларды ескерген жөн:

1) Құқықтық білім. Құқықтық білімнің деңгейі мен оны алу мүмкіндігі қоғамның құқықтық мәдениетінің дамуына едәуір әсер етеді. Жоғары және орта білім беру жүйесінде құқықтық пәндердің кеңінен енгізілуі құқықтық сауаттылықты арттыруға ықпал етеді.

2) Мемлекеттік саясат. Құқықтық мәдениет мемлекеттік органдардың қызметі мен саясатынан тәуелді. Заңдардың орындалуы мен құқық қорғау органдарының кәсіби деңгейі қоғамдағы құқықтық мәдениетті қалыптастырады.

3) Мәдениет пен дәстүр. Қоғамның мәдениеті мен дәстүрлері де құқықтық мәдениетке әсер етеді. Әсіресе, ауылдық жерлерде құқықтық нормалар көбінесе дәстүрлі көзқарастар мен әдет-ғұрыптарға сәйкес келеді.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін құқықтық жүйені реформалауда маңызды қадамдар жасады. Жаңа Конституцияның қабылдануы, құқықтық нормалардың жаңартылуы, демократиялық принциптердің енгізілуі — бұл құқықтық мәдениеттің дамуына ықпал ететін маңызды шаралар болды. Сонымен қатар, заңнамалық реформалар, сот жүйесінің жаңаруы, құқық қорғау органдарының қызметі мен халыққа қызмет көрсету сапасын арттыру сияқты қадамдар да жүзеге асырылды.

Қазақстандағы құқықтық мәдениет қазіргі уақытта әртүрлі деңгейде қалыптасып келеді. Мемлекет бұл бағытта бірқатар жетістіктерге қол жеткізгенімен, құқықтық мәдениеттің төмен деңгейі қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік, құқықтық сауаттылықтың төмендігі және құқық қорғау жүйесіндегі кейбір проблемалармен байланысты қиындықтар туындап отыр.

Құқықтық сауаттылық қоғамдағы құқықтық мәдениеттің басты құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстанда құқықтық сауаттылықтың деңгейі әртүрлі. Қала тұрғындары мен жоғары білім алған азаматтардың құқықтық білім деңгейі салыстырмалы түрде жоғары болса, ауылдық жерлерде және әлеуметтік осал топтар арасында құқықтық сауаттылық төмен екені байқалады. Бұл құқықтық мәдениеттің дамуында кедергі болатын факторлардың бірі болып табылады.

Құқықтық білім беру жүйесінде құқықтық сауаттылықты арттыруға арналған бірқатар бағдарламалар мен тренингтер жүргізілуде. Дегенмен, бұл шаралар барлық халыққа бірдей қолжетімді емес. Құқықтық білім беру жүйесі мен ақпараттық ресурстарды жетілдіру үшін интернет-ресурстар, мобильді қосымшалар мен құқықтық кеңес беру қызметтері үлкен рөл атқаруы мүмкін.

Қазақстандағы құқықтық мәдениетті арттыру үшін келесі негізгі шараларды жүзеге асыру қажет:

1) Құқықтық білімді кеңейту. Мектептерде құқықтық тәрбие беру пәнін кеңейту, жоғары оқу орындарында құқықтық білім беру деңгейін арттыру, мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалар арасында құқықтық сауаттылықты дамыту маңызды.

         2) Ақпараттық технологияларды мейлінше кеңінен қолдану. Халыққа құқықтық ақпаратты жеткізуде интернет және әлеуметтік медиа ресурстарын тиімді пайдалану қажет. Сонымен қатар, мобильді қосымшалар мен онлайн платформалар арқылы заңдар мен құқықтық нормалар туралы кеңестер беру қажет.

        3) Құқық қорғау органдарының кәсіби деңгейін арттыру. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің кәсіби деңгейін арттыру, халықпен тиімді қарым-қатынас орнату, құқық бұзушылықтардың алдын алу шараларын күшейту қажет.

        4) Құқықтық ақпараттық кампаниялар өткізу. Құқықтық мәдениетті арттыру мақсатында халық арасында түрлі ақпараттық кампаниялар өткізу маңызды. Бұл кампаниялар заңдардың маңыздылығын сапалы әрі қарапайым тілдетүсіндіру, құқықтық мәселелер бойынша халықтың ақпараттандырылуын қамтамасыз ету мақсатында ұйымдастырылуы тиіс.

        5) Әлеуметтік теңдік пен әділеттілік. Құқықтық мәдениет тек заңдарға құрметпен қарау ғана емес, сонымен қатар барлық азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігіне негізделген қоғамды құру болып табылады. Әлеуметтік әділеттілік, жұмыссыздықпен күрес, экономикалық теңсіздікті азайту құқықтық мәдениеттің дамуында маңызды рөл атқарады.

Қазақстандағы құқықтық мәдениеттің қалыптасу деңгейі күрделі және көпқырлы процесс болып табылады. 

Әрине қоғамда қарапайым халықтың құқықтықмәдениет деңгейін көтеру мақсатында адвокатура, әділет органы әр кезде түрлі шараларды ұйымдастырудан қалыс қалған емес;

Құқықтық мәдениет деңгейін қарапайым халық арасында көтеру – бұл баяу процесс болғанмен құқықтық мемлекет құрудың іргетастары екенін естен шығармауымыз қажет.

Осы ретте «ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» дейтін халық нақылы еріксіз еске түседі.

Құқықтық алаңның орбитасында ғана адам басына іс түскенде іздене бастайды, өзіне қатысты мәселе бойынша адвокаттарға жолығып олардың құқықтық көмектеріне жүгінеді.

Егерде адам өміріңдегі маңызды мәселелер бойынша қабылдауға итермелеген шешімдерді заңның призмасы арқылы қарау, анализ жасау,адвокаттардан алдын ала сапалы құқықтық кеңестерін алып отыру дәстүрі, менталитеті қалыптасса – онда мұндай қадамдар Қазақстанның құқықтық мәдениетін жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді.

​

Есбосын А.Б.  
Заң ғылымдарының магистрі,  
Атырау облыстық адвокаттар    
алқасының мүшесі, жеке адвокат