Түркістан облысындағы отбасылық құндылықтар: дәстүр мен замана сабақтастығы

Ежелден-ақ бұл өңірде отбасы институты ерекше құрметке ие болып, ұрпақ тәрбиесінің алтын қазығы саналған. Түркістан тек саяси немесе мәдени астана ғана емес, ол – қазақ халқының рухани жадын сақтаушы мекен. Сондықтан мұндағы отбасылық құндылықтарды зерттеу жалпыұлттық деңгейдегі мәнге ие.

Қазақ қоғамындағы отбасы – ұлттың тірегі. «Отан – отбасынан басталады» деген халық даналығы отбасының тек тұрмыстық бірлік емес, мемлекеттіліктің негізі екенін білдіреді. Түркістан жерінде бұл қағида ғасырлар бойы жалғасын тауып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келген. Әсіресе, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар арқылы берік отбасылық байланыс қалыптасқан.

Қазіргі кезеңде жаһандану, ақпараттық технологиялар дамуы, урбанизация сияқты құбылыстар жастардың дүниетанымына ықпал етуде. Соған қарамастан, Түркістан облысының халқы ұлттық құндылықтарды сақтап, дәстүрді жаңаша мазмұнда жалғастыруға тырысады. Бұл мақалада біз өңірдегі отбасылық құндылықтардың тарихи негіздерін, дәстүрлі құрылымын, бүгінгі жағдайын және болашағын жан-жақты талдауды мақсат етеміз.

Түркістан өңірінің тарихи-мәдени ерекшеліктері

Түркістан – түркі халықтарының рухани орталығы. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі бұл өңірді ислам өркениетімен, түркі мәдениетімен байланыстыратын қасиетті мекенге айналдырды. Жүздеген жылдар бойы Түркістан қазақ хандығының астанасы болып, ел тағдыры шешілген маңызды саяси кеңестердің орталығы болды. Мұндай тарихи оқиғалар отбасылық құндылықтарға да өз ықпалын тигізді.

Ислам дінінің ықпалы. Түркістандағы отбасылық дәстүрлердің басты арқауы – ислам құндылықтары. Неке қию, балаға ат қою, сүндет той, құдалық рәсімдері діни қағидалармен біте қайнасып кеткен. Әсіресе, отбасындағы сыйластық, үлкенге құрмет, кішіге ізет ұғымдары Құран мен хадистердегі өсиеттермен үндес.

Ұрпақ сабақтастығы. Түркістандағы отбасыларда жеті атаға дейінгі туыстық байланыс қатаң сақталған. Бұл дәстүр тек некелік қатынастарды реттеп қана қоймай, туыстық ынтымақты арттырып отырған.

Салт-дәстүрдің байлығы. Бесікке салу, тұсаукесер, қыз ұзату, келін түсіру сияқты салттар осы өңірде әлі күнге дейін кеңінен атқарылады. Әр дәстүрдің астарында жас ұрпаққа берілетін өнеге, тәрбиелік мән жатыр.

Әлеуметтік құрылым. Бұрындары Түркістанда ауылдық қауымдастықтар отбасы мен ру-тайпаға негізделген. Әр отбасының абыройы тек өз тұрмысына емес, бүкіл әулет пен ауылдың беделіне әсер еткен. Сондықтан «ұят болады», «ел не дейді» деген ұстаным жастарды жауапкершілікке тәрбиелеген.

Дәстүрлі қазақ отбасындағы құндылықтар жүйесі

Қазақ қоғамында отбасы – қасиетті ұғым. Түркістан облысында бұл ұстаным ерекше сақталып келген. Дәстүрлі отбасындағы құндылықтар жүйесін бірнеше қырынан қарастыруға болады:

Үлкенді сыйлау. Балалар ата-ананы ғана емес, ауылдағы барша үлкендерді құрметтеген. Үлкеннің батасын алу, бата беру дәстүрі осы күні де маңызын жоғалтпаған.

Ағайын бірлігі. Туыстар арасындағы ынтымақ – отбасының тірегі. Бір отбасы қиындыққа тап болса, бүкіл ауыл жұмыла көмек көрсеткен.

Әдеп пен иба. Қыз балаларды ибалы, ұятты болуға, ұлдарды ержүрек әрі намысты болуға тәрбиелеген.

Қонақжайлылық. Отбасылық құндылықтардың бірі – қонақ күту мәдениеті. Түркістандағы отбасылар қонақты «құдайы қонақ» деп ерекше құрметпен қарсы алған.

Еңбекке баулу. Балалар жастайынан мал бағу, жер өңдеу, үй шаруасына араласу арқылы еңбекқорлыққа үйренген.

Ата-әже институты және ұрпақ тәрбиесіндегі орны

Түркістан облысындағы дәстүрлі отбасыларда ата мен әженің рөлі ерекше болған. Қазақ қоғамында «немере – баладан да тәтті» деген сөз бар. Бұл – үлкендердің немереге деген сүйіспеншілігін ғана емес, тәрбиедегі орнын да білдіреді.

Тәрбиелік мектеп. Әжелер немерелеріне бесік жырын айтып, халық ертегілері мен аңыздарын жеткізген. Ал аталар батырлық жырларды айтып, тарихи оқиғаларды баяндап, жас буынды елдікке, отансүйгіштікке баулыған.

Құндылықтарды жеткізуші. Ата-әжелер отбасының рухани діңгегі саналып, ұрпаққа адалдық, мейірім, ізгілік сияқты қасиеттерді дарытқан.

Әлеуметтік рөлі. Түркістандағы ауылдық ортада аталар ауыл ақсақалы ретінде дау-жанжалды шешіп, әділ төрелік айтқан. Бұл – балаларға әділдік пен парасаттылықтың үлгісі болған.

Ұрпақ сабақтастығы. Әсіресе ауылдық жерлерде балаларды ата-әжесі бауырына салып, тәрбиелеп өсіру дәстүрі әлі де кездеседі. Бұл – жас ата-ананың тұрмысын жеңілдетіп қана қоймай, балалардың ұлттық тәрбиеге қанығуына жол ашады.

Отбасылық құндылықтарды сақтаудағы әйел-ананың рөлі

Қазақ қоғамында ананың орны ерекше. Түркістан облысында әйел-ана – отбасының жылуы, ұйытқысы.

Шаңырақтың берекесі. «Әйел – үйдің қазығы» деген сөз бекер айтылмаған. Анасы бар үйде мейірім мен тәртіп орнайды.

Тәрбиелік миссия. Баланы ең әуелі анасы тәрбиелейді. Әсіресе қыз баланы ибалы, инабатты, ұлды мейірімді етіп өсіру ананың қолында.

Әйелдің еңбегі. Түркістандағы ауылдық жерлерде аналар тек үй шаруасымен емес, егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысып, отбасы тіршілігін қамтамасыз еткен.

Әйел образы әдебиетте және фольклорда. Жергілікті жырларда ананың мейірімі, адалдығы, еріне деген құрметі жоғары бағаланған. Бұл жастардың санасында әйел бейнесін қасиетті деңгейде қалыптастырады.

Қазіргі заманда да Түркістан әйелдері қоғамдық өмірде белсенді. Олар білім беру, денсаулық сақтау, кәсіпкерлік салаларында еңбек етіп, отбасылық құндылықтарды заманауи тұрғыда жалғастыруда.

Әке мектебі және ер-азамат жауапкершілігі

Әкенің орны – ерекше. Қазақ қоғамында әке – шаңырақ иесі, отбасының қорғаушысы әрі асыраушысы.

Әке – тәртіптің тірегі. Баланы еңбекке баулу, жауапкершілікті сезіндіру – әкенің міндеті. Түркістандағы ауылдарда әкелер ұлдарын жылқы бағуға, жер өңдеуге үйреткен.

Әке сөзі – заң. Отбасында шешімді көбіне әке қабылдаған. Бұл балаларды тәртіпке, құрметке үйреткен.

Ұл мен қыз тәрбиесіндегі рөлі. Әке ұлға – батырлық пен намысты, қызға – қорғауды үйреткен.

Әке – үлгі. Әкенің адалдығы, еңбексүйгіштігі, сөзінде тұруы – балаларға өмірлік өнеге.

Қазіргі кезеңде Түркістан облысында ер азаматтар дәстүрлі құндылықты сақтай отырып, сонымен бірге заманауи үлгілерді де меңгеруде. Мысалы, көптеген әкелер баласының оқуына, мәдени дамуына көбірек көңіл бөледі.