Түркістан облысындағы әке мен бала: отбасы құндылықтары

Әсіресе, халық саны көп әрі жастар үлесі жоғары Түркістан облысында әке мен баланың қарым-қатынасы, отбасылық құндылықтарды нығайту және ер азаматтардың әлеуметтік жауапкершілігі ерекше назарда.

Әкенің бала тәрбиесіндегі рөлі

Ғалымдар мен педагогтардың пікірінше, әке балаға:

тәртіп пен жауапкершілікті үйретеді;

болашаққа сенімді қадам жасауға ықпал етеді;

өзін-өзі бағалауын қалыптастырады;

қоғамдағы ер-азаматтық мінез-құлықтың үлгісін көрсетеді.

Түркістан облысында жүргізілген әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, ауылдық жерде де, қалада да балалардың 70%-ы әкесімен уақыт өткізуді ең маңызды рухани құндылықтардың бірі ретінде бағалайды.

Әкелер клубтары мен қоғамдық бастамалар

«Әкелер мектебі»

2023 жылдан бері Түркістан қаласында және бірнеше аудандарда «Әкелер мектебі» жобасы жүзеге асырылып келеді. Бұл жоба әкелерді баланың психологиялық дамуы, отбасындағы қарым-қатынас, әкенің әлеуметтік жауапкершілігі туралы ақпараттандыруға бағытталған.

2024 жылы облыс бойынша 2 500 әке осы мектептің семинарларына қатысқан.

Жоба барысында әкелер балаларымен бірге спорттық жарыстарға, отбасылық тренингтерге қатысты.

2025 жылдың қаңтарында Жетісай ауданында «Әке – отбасының тірегі» атты форум өтті. Оған облыстың барлық аудандарынан 400-ден астам әке жиналып, бала тәрбиесіндегі әкенің орны талқыланды.

Әке мен балаға арналған спорттық және мәдени жобалар

Түркістан қаласында жыл сайын өткізілетін «Әке мен бала» спорттық фестивалі өңірдің дәстүріне айналды. Мұнда футбол, волейбол, шахмат, ұлттық ойындар бойынша жарыстар өтеді.

2024 жылы бұл шараға 5 мыңнан астам әке мен бала қатысқан.

Сонымен қатар, мәдени орталықтарда «Әкелер және ұлылар» атты театр қойылымдары ұйымдастырылып, отбасылық құндылықтар дәріптелуде.

2024 жылдың желтоқсанында Түркістандағы «Жастар сарайында» өткен «Әке және бала» республикалық байқауында облыс командасы 1-орын иеленді.

Білім беру және тәрбие саласындағы бастамалар

Облыстағы мектептерде «Отбасы және әке рөлі» тақырыбындағы тәрбие сағаттары енгізілді.

Психологтар әке мен баланың арасындағы сенімді арттыру үшін арнайы тренингтер өткізеді.

«Мектеп пен ата-ана» байланысын күшейту мақсатында әкелер кеңесі құрылып, мектеп өміріне белсенді қатысуға шақырылуда.

2025 жылы Сарыағаш ауданындағы №12 мектепте әкелердің қатысуымен «Әкелер апталығы» өтті. Мұнда әкелер сабақ жүргізіп, балаларға өз кәсіптері мен өмірлік тәжірибесін көрсетті.

Әке мен баланың әлеуметтік қолдауы

Әлеуметтік саясат аясында да әкелерге қатысты жаңалықтар бар:

Жаңа заңнамалар бойынша, әкелер де бала күтіміне байланысты демалыс алуға құқылы. Түркістан облысында 2024 жылы 700-ге жуық әке осы мүмкіндікті пайдаланған.

Әлеуметтік қорғау басқармасының мәліметінше, көпбалалы отбасылардағы әкелерге арнайы кәсіптік қайта даярлау курстары ұсынылып отыр.

2024 жылы Түркістан қаласында ашылған «Отбасылық ресурстық орталықта» әкелерге арналған арнайы кеңес беру кабинеті іске қосылды.

Әкелердің кәсіпкерлік пен қоғамдағы белсенділігі

Әке мен бала арасындағы байланысты нығайту тек отбасылық деңгейде ғана емес, сонымен қатар қоғамдық-саяси тұрғыда да көрініс табуда.

Түркістан облысында әке-кәсіпкерлер балаларын отбасылық бизнесті жалғастыруға тәрбиелеуде.

«Әке өнегесі» жобасы аясында кәсіпкерлер мектеп оқушыларымен кездесіп, еңбекке баулу бағытында дәрістер өткізді.

2025 жылдың ақпанында Түркістан облысы кәсіпкерлер палатасы «Әкелер мен жас кәсіпкерлер» клубын құрды. Бұл бастама арқылы жасөспірімдер кәсіпкерліктің қыр-сырын үйрене бастады.

Әке мен баланың рухани тәрбиесі

Түркістан облысы – діни және рухани орталық. Мұнда әке мен бала қарым-қатынасы ұлттық дәстүр мен исламдық құндылықтар негізінде тәрбиеленеді.

Мешіттерде «Әке тәрбиесі – балаға аманат» атты уағыздар жиі өткізіледі.

Отбасылық құндылықтарды дәріптейтін медиа-жобалар телеарнада көрсетілуде.

2024 жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінде «Әке және руханият» ғылыми конференциясы ұйымдастырылды.

Түркістан облысында әке мен бала тақырыбына қатысты бағдарламалар соңғы жылдары қарқынды дамып келеді. Әкелер мектебі, спорттық фестивальдер, білім беру мен әлеуметтік қолдау шаралары әке мен баланың арасындағы байланысты нығайтуға ықпал етуде.

Жаңалықтар көрсеткендей:

Әкелер қоғамдық өмірге белсенді қатысуда;

Әке мен баланың бірге уақыт өткізу мәдениеті қалыптасып келеді;

Мемлекеттік деңгейде әкелердің де бала тәрбиесіне тең дәрежеде араласуына жағдай жасалуда.

Бұл бастамалар Түркістан облысын отбасы құндылықтарын дамытудың орталығына айналдырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесіне оң ықпал етіп отыр.

Айта кетелік, бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше екендігін білеміз. Сондықтан да қазіргі таңда білім мекемелерінде «Әкелер мектебі» құрылып, педагогтармен етене жұмыс жүргізіп келеді.

№33 жалпы білім беретін мектепте «Әке тәрбиесі – теңдесі жоқ өмір мектебі» тақырыбы аясында өткен тағылымды шара да «Әкелер мектебінің» жұмыс жоспары аясында ұйымдастырылып, ата-ана мен мектеп арасындағы байланысқа, әкенің бала тәрбиесіндегі рөліне баса назар аударылды.

Шараның шымылдығы «Жаңғырық» үйірме жетекшісінің дайындаған «Бақытты шаңырақ – кемел болашақ» атты театрлық қойылымымен ашылып, қойылымда отбасыдағы түсініспеушілік, әкенің бала тәрбиесіне селқос қарауының салдары, уақыт өте бәрін түсініп, кешірім сұрауы — бәрі көрерменнің жүрегіне әсерлі жеткізілді.

Кеш барысында мектептің «Құндылықтарға негізделген білім беру» бағдарламасы аясында құрылған «Әкелер кеңесімен» және оның жұмыс жоспарымен таныстырылып, «Бала тәрбиесіндегі әкенің рөлі» тақырыбында маңызды ой қозғалды. «Ата өнері – балаға мұра» атты бейнеролик ұсынылып, оқушылар мен әкелердің бірлесіп жасаған қолөнер бұйымдары көрсетілді.

«Жүрек жылуы» тренингі кешке жылы әсер қалдырса, құқық бұзушылықтың алдын алу тақырыптарыда елеусіз қалмады. Полиция қызметкерлері маңызды баяндамалар жасады.

«Еңбек Даңқы» орденінің иегері, Конгресс холл кешенінің директоры Асқар Кенехан «Баланың отбасындағы тәрбиесі» жайында жүрекжарды ойын жеткізсе, қалалық білім бөлімінің басшысы Бақытжан Нұрмаханбетұлы Төлімбеттің «Өмірде ұстайтын 7 қағидасы» атты бейнебаяны көрерменге үлкен ой салды.

Әке – отбасының асыраушысы, отбасы мүшесінің тірегі, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнері мен білімі – баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, оған қарап өсетін нысанасы. Әке балаға жолдас әрі сырлас болу керек. Ол әрқашан бір әрекет жасау үшін әуелі әкесімен ақылдасады. Сондықтан дәстүрлі қазақ қоғамында тәрбие алған қазақ баласының әкеге деген құрметі ерекше болатын. Жүзінен мейірім төгіліп тұрмағанмен, қас-қабағынан бәрін түсініп өскен бала әке қаһарынан сескеніп жүретін. Әке тәрбиесі – деген осы. Ер баланың өсіп, жетіліп, өз алдына жеке тұлға болып қалыптасуында, қоғамдағы өз орнын дұрыс таба білуінде әкенің атқаратын еңбегі ерекше. «Бір бала бар әкеге жете туар, бір бала бар атадан өте туар, бір бала бар атадан кері кете туар» деген халқымызда дана сөз бар. Ал дұрыс тәрбие алған бала қоғамға пайдасын тигізетін азамат болып өседі. Бала бойындағы жақсылы-жаманды қасиеттерін байқаса, қазақ оны ең бірінші әке мен ата тәрбиесінен көреді, тегіне тартқан дейді. «Әкесі сондай адам еді, атасы жақсы адам, көргенді бала» деп ер адам тәрбиесін ауызға алады. Өйткені әкесінің баласына қалдырған ең үлкен мұрасы – оның жақсы тәрбиесі. Ал әке мектебінен өткен бала сол мұраға қиянат жасамауға тырысқан.

Тағылымды шара соңында белсенді әкелерге алғыс хаттар табысталды. Сахна төрінде оқушылар өнер көрсетіп, керемет әсер қалдырды. Бұл тағылымды кеш әке мен бала арасындағы байланысты нығайтып, әр отбасының ішкі жылуын, тәрбиелік негізін күшейтетіндігі анық.

Түркістанда өткен бұл мазмұнды жиын ұрпақ болашағына жауапты азаматтарды біріктіретін, ұлттық рухты асқақтататын тағылымды шара болды.

Айта кету керек, жалпы бүгінде Түркістан облысындағы 922 мектепте ата-аналар кеңестерімен қатар, «Әкелер мектебі» жұмыс істейді. Бұл бастама арқылы қоғамдағы әке бейнесін күшейту, жауапкершілігін арттыру, отбасындағы тәрбиені жүйелі ету жолында нақты жұмыстар жалғасып келеді.

Қазақстанда әкелер күні ресми түрде маусымның үшінші жексенбісінде атап өтіледі. Бұл күн 2023 жылдан бастап «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» Заңға енгізіліп, ресми мереке ретінде белгіленді.

2023 жылғы маусым айында Қазақстандағы мерекелік күндер тізімі жаңа мерекелермен толықты – Аналар күні мамыр айының екінші жексенбісінде аталып өтеді. Әкелер күні – маусым айының үшінші жексенбісінде тойланады.

Әкелер күні – әлемнің көп елінде әкелерді құрметтеу және бағалау үшін аталып өтетін мереке. Бұл – әкенің балалары мен отбасының өміріне қосқан үлесін, сүйіспеншілігі мен қолдауын мойындауға арналған күн.

Әкелер күні әдетте маусымның үшінші жексенбісінде, соның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Үндістан және басқа да бірқатар елде аталып өтеді.  Дегенмен, нақты күн елге байланысты өзгеруі мүмкін. Бұл отбасындағы әкенің қамқорлығына және балаларының өміріне жасаған жақсы жағдайы мен әдемі сәттер үшін алғыс айтуға болатын арнайы күн. Әкелер күнінің тарихы ХХ ғасырдың басынан басталады. Әкелер үшін ерекше күн идеясы Америка Құрама Штаттарында Сонора Смарт Додд есімді әйел өзін және бауырларын жалғыз өзі тәрбиелеген әкесіне құрметін көрсеткісі келуінен пайда болды. Оның әкесі Азаматтық соғыс ардагері еді. 1910 жылы Вашингтондағы Спокейн қаласында алғаш рет Әкелер күні аталып өтті және жылдар бойы біртіндеп танымал болды.

Әкелер күні – отбасы мүшелерінің бірігіп, әке мен әке болудың маңызын мойындайтын уақыт. Бұл әке ретіндегі қарым-қатынасты құрметтеуге шақырып, әкелердің балаларының өмірін қалыптастырудағы маңызды рөлін еске салады. Қай қоғамды алып қарасақ та, әке – түздің адамы. Отбасынан жырақта, жұмыста жүреді. Олар табыс табуға міндетті, әке отбасын асырауға тиіс деген ұстанымдар берік орнаған. Осындайдан кейін әке мәртебесінің кейбір қасиеттері көрінбей қалатын сияқты. 

Қазақ мәдениетінде әке отбасы құрылымында құрметке және беделді орынға ие. Дәстүр бойынша қазақ қоғамы патриархал, яғни әке үй басшысы болып саналып, шешім қабылдау көп жағдайда әке билігінде. Ол отбасын асырауға, олардың мүддесін қорғауға және олардың аман-дығын қамтамасыз етуге жауапты.

Қазақ отбасындағы әкенің рөлі асыраушы болумен шектелмейді. Ол — отбасының негізгі қорғаушысы және қамқоршысы. Оның міндеттеріне жұбайының, балаларының және үлкен отбасы мүшелерінің, егер олар бірге тұратын болса, олардың әл-ауқатын қадағалау, оларды асырау кіреді. Қазақ отбасындағы әкелер әдетте мықты, сенімді және беделді тұлғалар болуы керек. Олар көбінесе отбасылық мәселелерге, қаржыға және өмірлік таңдауларға қатысты маңызды шешім қабылдайды. Әке өз балалары үшін ең жоғарғы билік және басшысы. Дегенмен, әлеуметтік нормалар мен отбасылық динамика әртүрлі болуы мүмкін екенін және барлық қазақ отбасы дәстүрлі гендерлік рөлдерді немесе патриархал құрылымдарды қатаң ұстанбайтынын ескеру маңызды. Жаңғырту және дамып келе жатқан қоғамдық көзқарастар қазақ отбасындағы рөлдер мен динамикаға әсер етіп, ерлі-зайыптылар арасындағы теңдік пен ортақ шешім қабылдауға әкелді.

Тұтастай алғанда, қазақ отбасындағы әкенің мәртебесі тарихи түрде беделді және құрметті орынға ие болғанымен, отбасы динамикасы мен рөлдерінің ерекшеліктері жеке отбасылар мен олардың құндылықтарына байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Қазіргі қазақ отбасыларында әлеуметтік өзгерістер мен жеке жағдайларға байланысты өзгерістер болуы мүмкін болса да, үй шаруашылығында әкенің рөлі мен беделі әлі де маңызды.

Қазіргі қоғамда патриархал құндылықтардың ықпалы бірте-бірте өзгеріп келе жатқанын айта кеткен жөн. Урбанизация, жаһандану, әйелдердің білім алу және жұмысқа орналасу мүмкіндіктерінің артуы сияқты факторлар отбасы динамикасының өзгеруіне ықпал етті. Қазір қазақ отбасылары ата-ананың екеуі де үй шаруашылығы мен бала күтіміне қатысты жауапкершілікке тең қарайды.

Кейбір отбасыларда патриархал элементтер әлі де болуы мүмкін, бірақ қазақ қоғамында отбасылық құрылымдар мен құндылықтардың алуан түрлілігі бар екенін және барлық отбасы дәстүрлі гендерлік рөлдерді қатаң ұстанбайтынын мойындау қажет. Қазақ мәдениетінде әкеге құрмет дәстүрлі түрде терең сіңген. Қазақ балаларын жастайынан ата-бабасын ардақтап, құрметтеуге, биліктің, даналықтың, жол көрсетудің белгісі ретінде тәрбиелеген.
Қазақ қоғамында бала әкеге деген құрметті әртүрлі жолмен көрсетеді. Бұған әкелерінің өсиетін орындау, олардың кеңесі мен рұқсатын алу және әкелерінің отбасы үшін жасаған әрекеттеріне ризашылық білдіру жатады.

Балалар көбінесе әкесіне деген махаббатын құрметпен жеткізеді. Сонымен қатар, отбасында балаларға әкеге алғыс айту, сүйіспеншілік таныту және адалдық таныту сияқты жазылмаған перзенттік парыздар жүктелген. Әкеге деген құрмет балалық шақта ғана емес, көптеген қазақ отбасында есейген шақта да жалғасады. Тіпті ересек болса да, адамдар маңызды өмірлік шешімдер қабылдау үшін әкелерімен жиі кеңеседі немесе олардың басшылығы мен қолдауына жүгінеді. Бұл құрмет отбасы иерархиясының маңызын көрсететін дәстүрлі құндылықтар мен мәдени нор-малардан терең тамыр алады.

Дегенмен, перзенттік құрметке қатысты көзқарастар жеке отбасыларға және олардың нақты жағдайларына байланысты өзгеруі мүмкін екенін ескеру маңызды. Модернизация, урбанизация және әртүрлі мәдени әсерлерге ұшырау жеке көзқарастарды қалыптастыруы мүмкін және әкелерге құрмет көрсетуде әртүрлілікке әкелуі мүмкін.
Сонымен қатар, индивидуализмге баса назар аударылып, отбасылық динамиканың өзгеруіне байланысты қазақ қоғамындағы әкеге деген құрметтің сипаты да дамуы мүмкін. Уақыт зымырап, технология дамып жатса да, өзгермейтін нәрселер  бар. Ол – мейірім, махаббат.