Түркістан облысының демографиясы: өсім мен үміттің жаңа беталысы

Түркістан қаласындағы демографиялық жағдайдың негізгі ерекшеліктері: халық санының өсуі, туу көрсеткішінің жоғары болуы, жас құрылым және көші-қонның оң сальдосы.

2024 жылдың басында Түркістан қаласының халық саны 228 030 адамды немесе Түркістан облысы халқының (2 142 172 адам) 10,6%-ын құрады. 2018 жылдың басынан бері Түркістан қаласының тұрғындары 66 490 адамға көбейді (161 540 адамнан 228 030 адамға дейін). Халықтың этникалық құрылымында қазақтар (66,5%) және өзбектер (30,7%) басым.

Қала халқының жас құрылымы жас: жалпы халықтың 38,2%-ын (87 164 адам) балалар (0-14 жас), 57,0%-ын жұмысқа қабілетті жастағы халық (15-64 жас), 4,8%-ын егде адамдар (10 916 адам) құрайды.

Қала халқы санының өсуінде туу көрсеткіші маңызды рөл атқарады. 2023 жылғы жағдай бойынша қала халқының табиғи өсім коэффициенті 1000 адамға шаққанда 24,01-ді құрады, бұл облыстық көрсеткіштен (1000 адамға 21,45) жоғары. Қалада туу коэффициенті 1000 адамға шаққанда 28,16, ал өлім-жітім коэффициенті 4,15 болды.

Аймақаралық көші-қон процестерінде де оң сальдо байқалады. 2023 жылғы жағдай бойынша басқа өңірлерден қалаға 5 124 адам келіп, 4 308 адам кеткен, аймақаралық көші-қон сальдосы 816 адамды құрады. Шымкент қаласынан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарынан қалаға халық ағыны байқалса, Астана мен Алматы қалаларына көші-қон ағымы тіркелді.

Жалпы, Түркістан қаласында қолайлы демографиялық жағдай байқалады. Халық саны тек туу есебінен ғана емес, сонымен бірге көші-қон арқылы да өсіп келеді. Балалар үлесінің айтарлықтай жоғары болуы қаладағы болашақ еңбек ресурстарының резервін көрсетеді және экономиканың одан әрі өсуі мен әртараптандырылуына кешенді шараларды қажет етеді.

Түркістан облысының демографиялық мәліметтері

Халық саны және құрылымы

Түркістан облысының халық саны 2025 жылғы 1 тамызда шамамен 2 149,3 мың адам болды.

Осы халықтың қалалықтар үлесі — шамамен 25,3% (543,9 мың), ауылдықтар — 74,7% (1 605,4 мың) екені мәлім.

Яғни, облыс халқының басым бөлігі ауылдық жерлерде тұрады, бұл – ауыл өмірінің әлеуетін, ауылшаруашылық пен ауылдық инфрақұрылымды дамыту қажеттілігін білдіреді.

Туу көрсеткіштері, табиғи өсім

2025 жылғы қаңтар-шілдеде облыстың табиғи өсімі 21 777 адамды құрады.

Сол кезеңде туғандар саны 27 706, қайтыс болғандар — 5 932 адам.

Алайда, туу саны өткен жылмен салыстырғанда, сол уақыттағы кезеңмен салыстырғанда 11,5% кеміді.

Түркістан облысы туу көрсеткіші бойынша республиканың көшбасшыларының бірі: 2024 жылда Түркістанда туу коэффициенті 24,88 адам / 1000 тұрғынға дейін көрсеткен.

Егіз-үшем туу, неке және ажырасу

Жыл басынан бері облыста 460 егіз, 6 үшем туылған.

Былтыр толық жылда облыста көпбалалы отбасы мен балалар саны бойынша өсім байқалған.

Ажырасу көрсеткіші, жалпы некелесу деңгейімен салыстырғанда, Түркістан облысында төмендеу үрдісінде. Мысалы, 2023 жылы өткен жылмен салыстырғанда айырмашылықтар байқалды.

Позитивті тенденциялар мен себептер

Туу көрсеткішінің салыстырмалы жоғары деңгейі

Туу көрсеткіші бойынша Түркістан облысы республикада көш бастап тұр. Бұл – аймақта аналарды қолдау бағдарламалары (медициналық қамтамасыз ету, әлеуметтік көмек), денсаулық сақтау жүйесінің жақсаруының әсері.

Жас құрылымы мен ауылдық тұрғындардың үлесінің жоғары болуы

Облыстың жас құрылымы жас әулеттердің көптігіне, бала туу мүмкіндігінің жоғары болуына әсер етеді. Бұл келешекте еңбек ресурстарының молдығы және ауылды жерлердегі өмір сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. Ауылдық жерлерде тұрғындардың көп болуы ауылшаруашылық, ауылдық кәсіпкерлік жобаларына үлкен ынта қалыптастырады.

Демографиялық өсімнің табиғи компоненттің ықпалы

Табиғи өсім – яғни туу мен өлім арасындағы айырмашылық – оң көрсеткішті көрсетуде. Түркістан облысында туу саны айтарлықтай жоғары, ал өлім саны салыстырмалы түрде төмен немесе тұрақты. Бұл – медицина қызметтерінің, ана мен бала денсаулығының жағдайының жақсарғанының белгісі.

Халық санағы мен статистиканың жаңартылуы

Облыс тұрғындарының 98,6%-ы халық санағынан өткендігі хабарланды. Бұл статистикалық деректердің сапасын, халық туралы мәліметтерді жинау үдерісінің жүйелілігін көрсетеді.

Ажырасу көрсеткішінің төмендеуі

Некелердің тіркелуі жоғарылап, ажырасу санының азаюы отбасы институтының беріктігіне, қоғамда отбасы құндылықтарының сақталуына қуат береді. Түркістанда бұл бағытта оң өзгерістер байқалуда.

Болашаққа бағытталған мүмкіндіктер

Әлеуметтік-инфрақұрылымды дамыту

Ауылдық жерлерде медициналық және білім беру инфрақұрылымын жетілдіру, жол, су, электр желісі сияқты базалық қызметтердің сапасын арттыру демографиялық өсімді қолдайды.

Салауатты өмір салты және денсаулық сақтау

Ана мен бала денсаулығын қорғау, перинаталдық күтім, балалық шақтағы сырқаттардың алдын алу, вакцинация және профилактикалық медициналық тексерістерді кеңейту – туу көрсеткішін және халықтың өмір сүру ұзақтығын арттыруға септігін тигізеді.

Аналар мен жастарға қолдау бағдарламалары

Әлеуметтік қолдау, отбасы саясаты, жұмыс мүмкіндіктері, білім және кәсіпкерлікке тарту – бұл факторлар жас аналардың балалы болу шешіміне оң әсер етеді.

Қалалық және ауылдық жерлердегі теңдестіру

Ауылдық жерлердегi жағдайды жақсарту арқылы қалаға қоныс аударудың алдын алу, ауылды жерлерде тұрақтылық қамтамасыз ету маңызды.

Демографиялық жоспарлау және статистика

Халық санағы, туу-өлім көрсеткіштерін, көші-қон тенденцияларын тұрақты бақылап отыру — саясат пен бағдарламаларға нақты негіз береді.

Түркістан облысы демографиялық көрсеткіштері жағынан көп үміт ұялатады: туу көрсеткіші жоғары, халық саны өсіп жатыр, ауылдық жердің тұрғындары көп, демографиялық өсімнің табиғи компоненті жақсы. Бұл өңірдің келешегі үшін үлкен әлеует бар.

Егер мемлекет пен жергілікті әкімдік осы позитивті үрдістерді қолдайтын саясат сыртқа шығып, инфрақұрылымды әрі қарай жақсартып, аналар мен отбасыға жағдай жасаса, Түркістан облысы әлеуметтік-экономикалық даму мен халық әл-ауқаты жағынан республикадағы көшбасшылардың бірі болып қала береді.

Айта кетелік, елдегі 833 мыңнан астам көпбалалы ананың төрттен бірі Түркістан облысында тұрады. Жыл өткен сайын өңірде туу көрсеткіші өсіп келеді. Мамандар: «Демографиялық ахуалдың жақсара түсуіне мемлекеттің қамқорлығы мен халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруы себеп»,– дейді. 

 Түркістан қаласының тұрғыны Гаухар Киізбаева «Алтын алқа» иегері. Жұбайымен бірге жеті бала тәрбиелеп отыр. Үлкен балалары мектепте оқиды. Ал өзі үйде қалып, төрт кішкентайының күтімімен айналысады. Оның айтуынша, қазір көпбалалыларға көрсетілер көмек пен жеңілдіктер де жеткілікті.

Гаухар Киізбаева, «Алтын алқа» иегері:

-Жақында осы кішкентай балаларымның арқасында баспаналы болып жатырмын. Осыларға көмек аламыз. Алтын алқамыздың ақшасы бар, балаларға берілетін жәрдемақы бар. Атаулы әлеуметтік көмек аламыз. Оған да рақмет. Барынша, қолдарынан келгенше мемлекет көмектесіп жатыр. 

Ал Зәуреш Қожамбердиева алты баланы тәрбиелеп отырған жалғызілікті ана. Ол мемлекет тарапынан көпбалалы аналарға көрсетіп отырған қолдауға ризашылығын білдіреді. Қазір Түркістан қаласындағы облыстық басқармалар үйінде тазалықшы болып жұмыс істейді. 

Зәуреш Қожамбердиева, «Күміс алқа» иегері:

-Осы жерде 3-4 жылдан бері жұмыс істеймін. Жұмысым өзіме ұнайды. Тазалық жағына қараймыз. Барлық жерді тазалап, жуу біздің міндетіміз. 

Түркістан облысында бүгінгіше 185 мыңнан аса көпбалалы ана тұрады. Оның 63 мыңға жуығы «Алтын алқа» және «Күміс алқа» иегері. 18 жасқа дейінгі 4 және одан көп баласы бар аналардың саны 118 мыңға жуықтайды. Ал Батыр және I-II дәрежелі «Ана Даңқы» орденімен марапатталған аналардың саны 5400-ге жеткен.

Айжан Беркімбаева, облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының бөлім басшысы :

-8 мыңға жуық отбасы атаулы әлеуметтік көмек алады. Оның 4,5 мыңға жуығы көпбалалы отбасылардың үлесінде. 8 наурыз – халықаралық әйелдер мерекесіне орай «Күміс» және «Алтын» алқамен марапатталған аналарға, бұрын «Батыр ана» атағын алған және I-II дәрежелі «Ана Даңқы» орденімен марапатталған аналарға жергілкті бюджет есебінен 63 мыңнан астам анаға 510 млн теңге біржолғы көмек көрсетіледі. 

Қазір өңірдегі әрбір отбасында кемінде төрт-бес баладан өсіп келеді. Мамандар мұны еліміздегі тұрақтылық пен халықтың әл-ауқатының жақсаруымен байланыстырады.